> Νεολιθικός δούκας του πολιτισμού των Varna

> Ο χαλκός στη Βίβλο

> Ο χαλκός στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια

> Ο χαλκός τον Μεσαίωνα

> Μεταλλεία χαλκού στον κόσμο

Νεολιθικός δούκας του πολιτισμού των Varna

Μια από τις πιο φαντασμαγορικές αρχαιολογικές ανακαλύψεις της πρώιμης χρήσης χαλκού στην Ευρώπη αποτελούν οι ταφές που εντοπίστηκαν στη θέση Devil, κοντά στη Βάρνα (Βουλγαρία), και οι οποίες συνδέονται με τον πολιτισμό των Varna. Το νεκροταφείο, το οποίο χρονολογείται μεταξύ 4600 και 4400 π.Χ. ανακαλύφθηκε το 1972. Μέχρι το 1986, 281 τάφοι ταυτοποιήθηκαν μαζί με πολλά κενοτάφια (συμβολικοί τάφοι). Τα σώματα των νεκρών μαζί με ταφικά δώρα τοποθετήθηκαν σε κοιλότητες βάθους μέχρι 2.5 m. Όλες οι ταφές χαρακτηρίζονται από την παρουσία πολλών αντικειμένων από χαλκό: τσεκούρια, δακτυλίδια και άλλα διακοσμητικά. Μέσα στους τάφους εντοπίστηκαν αντικείμενα από πυριτόλιθο, βραχιόλια και χάντρες από κελύφη μαλακίων. Ο εξοπλισμός των τάφων καταδεικνύει επαφές με τη Δυτική ακτή της Μαύρης Θάλασσας, την Ανατολία και πιθανόν τον Καύκασο. Ιδιαίτερα σημαντικός είναι ο τάφος με τον αριθμό 43, με το σκελετό ενός άντρα ηλικίας 40 χρονών. Μαζί με το σώμα του άντρα, μεγάλος αριθμός αγγείων τοποθετήθηκαν στον τάφο, όπως επίσης σκήπτρα, τσεκούρια και βελόνες από χαλκό. 160 χάλκινα αντικείμενα ανακαλύφθηκαν στον τάφο αυτό και πάνω από 3000 μικροαντικείμενα από χρυσό, με συνολική μάζα μεγαλύτερη των 6 kg. Η ταφή αυτή αποτελεί το μνήμα ενός από τους πλουσιότερους ανθρώπους για τη σημερινή εποχή!

Ανθρώπινος σκελετός σε ταφή από τη Βάρνα (Βουλγαρία, 4600-4400 π.Χ.) με ορισμένα από τα παλαιότερα σε παγκόσμιο επίπεδο κοσμήματα χρυσού και τεχνουργήματα χαλκού, κοινόχρηστο αρχείο.

Ο χαλκός στη Βίβλο

Η Βίβλος δεν αποτελεί μόνο μία συλλογή Ιερών Βιβλίων, την πηγή της πίστης για τους Εβραίους και τους Χριστιανούς, αλλά επίσης και μία απίστευτη πηγή γνώσης για τον αρχαίο κόσμο. Η λέξη χαλκός εμφανίζεται στη Βίβλο δεκαέξι φορές, ενώ σε σύγκριση ο χρυσός 359 φορές και το ασήμι (άργυρος) οκτώ φορές. Ο μπρούτζος, το κράμα του χαλκού με κασσίτερο (Sn), αναφέρεται στη Βίβλο 98 φορές, ενώ ο ερυθρός μπρούτζος (gunmetal) οκτώ φορές. Στη Βίβλο βρίσκουμε επίσης πληροφορίες για μεταλλεία (2) και μεταλλουργεία-χυτήρια (26).

Από που προερχόταν ο χαλκός που χρησιμοποιούσαν τα διάφορα βασίλεια για την κατασκευή όπλων, εργαλείων και άλλων τεχνουργημάτων? Αρχαιολογικές έρευνες και εκτεταμένη ανάλυση των βιβλικών κειμένων βοήθησαν στην λεπτομερέστερη μελέτη του ερωτήματος αυτού. Μία από τις πηγές του χαλκού ήταν η επονομαζόμενη βιβλική περιοχή Edom, η οποία τοποθετείται νοτιοδυτικά του Ισραήλ. Το κράτος αυτό ιδρύθηκε πριν τη δημιουργία του Εβραϊκού κράτους από τον Ησαύ, αδερφό του Ιώβ. Μεταξύ 10ου-9ου αιώνα π.Χ. αποτελούσε ένα σημαντικό κέντρο εξόρυξης και μεταλλουργίας χαλκού.

Σύμφωνα με τη Βίβλο, τα μεταλλεία χαλκού βρίσκονταν στην κοιλάδα Wadi al-Araba ως τμήμα του Ιορδάνη ποταμού που εκτείνεται προς νότο από την Νεκρά Θάλασσα μέχρι τον κόλπο της Aqaba στο ανατολικό άκρο της Ερυθράς Θάλασσας (Ιώβ 28: 2-4). Χαλκός επίσης εντοπιζόταν στο βουνό της Γης της Επαγγελίας (Δευτερονομία 8:9). Κατά την περίοδο του βασιλιά Σολομώντα, κατασκευάζονταν χυτά από χαλκό κοντά στην Sukkot (Βασιλειών Α´ 7: 14-46, Χρονικά 4: 1-18). Μεταλλεία χαλκού αναφέρονται επίσης στην Κύπρο, από την οποία γινόταν εισαγωγή σε διάφορες περιοχές (Jawan, Tubal και Meszech, Ιεζεκιήλ 27:13).

Ο Μωϋσής και το χάλκινο φίδι, από Antoon van Dyck (1599-1641), κοινόχρηστο αρχείο.

Αναπαράσταση του Ναού του Σολομώντα με τα μπρούτζινα σκάφη στο προσκήνιο, κοινόχρηστο αρχείο.

Ο χαλκός στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια

Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια δεν αποτελούν μόνο αριστουργήματα της Ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, αλλά αποτελούν επίσης ιδανικές πηγές για την μελέτη της χρήσης του χαλκού στην αρχαιότητα. Τα μεμονωμένα εδάφια του Ομηρικού έπους για το Ίλιον, αποτελούν μέχρι τις μέρες μας απόδειξη της ποικιλότητας των χρήσεων του χαλκού από τους Αρχαίους Έλληνες, τους Τρώες και των υπόλοιπων εθνών που συμμετείχαν σε αυτή τη σύγκρουση πολλά χρόνια πριν.

Τα έπη του Ομήρου δεν αναφέρουν μόνο πολεμιστές ενδεδυμένους με ερυθρό ορείχαλκο, αλλά επίσης δίνουν τη δυνατότητα να μάθουμε τα μυστικά της δουλειάς των Ελλήνων μαστόρων. Αξίζει να γίνει αναφορά στην περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα κατά την κατασκευή της από τον θεό Ήφαιστο.

 

[Ραψωδία Σʹ: 474-477] Ρίχνει μετά καλάι κι ατίμητο μες στη φωτιά χρυσάφι κι ασήμι και χαλκό ακατάλυτο, και γρήγορα απιθώνει το αμόνι το τρανό στο κούτσουρο, και πήρε στο 'να χέρι τη δυνατή βαριά, και στο άλλο του χερώνει το διλάβι.

[Ραψωδία Σʹ: 478-480] Κι έπλασε πρώτα δυνατήν ασπίδα και μεγάλην, όλην με τέχνην και τριπλόν λαμπρόν τριγύρω κύκλον με πέντε δίπλες έγινεν η ασπίδα και σ' εκείνην 480 λογιών εικόνες έπλαθε με την σοφήν του γνώσιν. (…)

[Ραψωδία Σʹ: 606-616] Τον ποταμόν Ωκεανόν και δυνατόν και μέγαν γύρω στον κύκλον έθεσε άστραφτεν όσο η φωτιά δεν λάμπει, κράνος κατόπι στερεόν αρμόδιον στο κεφάλι, καλότεχνο με της στερεής ασπίδος. Και την τρανήν ως του 'καμεν ασύντριφτην ασπίδα, θώρακα κάμνει π' ολόχρυσο στην κορυφήν του λόφον, και από λεπτόν κασσίτερον μορφώνει τες κνημίδες. Και όλα τα όπλα ως έκαμε τα σήκωσε ο τεχνίτης και του Αχιλλέως τα 'βαλεν εμπρός εις την μητέρα. Και αυτή με τ' όπλα π' άστραφταν, του Ηφαίστου δώρο, εχύθη ωσάν γεράκι απ' την κορφήν του χιονισμένου Ολύμπου.

Μετάφραση: Καζαντζάκης – Κακριδής (1955)

Αναπαράσταση εργασιών σε Ελληνικό χυτήριο, ελληνικό πήλινο αγγείο από τον 5ο αιώνα π.Χ., κοινόχρηστο αρχείο.

Ο Ήφαιστος με την ασπίδα του Αχιλλέα, ελληνικό πήλινο αγγείο από τον 5ο αιώνα π.Χ., κοινόχρηστο αρχείο.

Ο Ήφαιστος και η Θέτις, μητέρα του Αχιλλέα, ελληνικό πήλινο αγγείο από τον 5ο αιώνα π.Χ., κοινόχρηστο αρχείο.

Ο χαλκός τον Μεσαίωνα

Κατά την περίοδο του Μεσαίωνα, ο χαλκός δεν θεωρούνταν τόσο πολύτιμος, όσο ήταν τους προηγούμενους αιώνες. Η εξόρυξή του συνδεόταν με τη ζήτηση για άργυρο, ο οποίος ήταν και η βάση της νομισματικής οικονομίας της Ευρώπης από τον 8ο αιώνα.

Την περίοδο μεταξύ 10ου και 15ου αιώνα εντοπίζονται αρκετά μεταλλευτικά κέντρα σχετιζόμενα με την εξόρυξη αργύρου και χαλκού. Οι παλαιότερες πηγές μας ενημερώνουν για την ανακάλυψη κοιτασμάτων χαλκού στον λόφο Rammelsberg, πάνω από το Goslar (Harz, Γερμανία), το οποίο από τον 10ο αιώνα αποτελούσε αυτοκρατορικό τόπο κατοικίας. Εκτιμάται πως μέχρι το τέλος του 14ου αιώνα, 140.000 τόνοι χαλκού εξορύχθησαν μόνο από την θέση αυτή. Λίγο αργότερα, χαλκός άρχισε να εξορύσσεται γειτονικά του Mansfeld, Γερμανία (11ος -12ος αιώνας). Τον 13ο αιώνα παρατηρήθηκε έξαρση μεταλλευτικής δραστηριότητας στην περιοχή της σημερινής Δημοκρατίας της Τσεχίας, συμπεριλαμβάνοντας και την Kutna Hora (Κεντρική Βοημία, Τσεχία). Ο άργυρος από τα κοιτάσματα αυτά αξιοποιήθηκε από τον βασιλιά Βάτσλαβ ΙΙ σε νομισματικές μεταρρυθμίσεις, εισάγοντας τις πένες στην Πράγα. Στην Kutna Hora εξορύχθησαν 2.500 τόνοι αργύρου και 100.000 τόνοι χαλκού.

Επιφανειακές αναπτύξεις μεταλλευμάτων χαλκού, γειτονικά των Ουγγρικών μεταλλευτικών πόλεων Banska Bystrica, Bańska Stiavnica και Kremnica, αποτελούσαν σημαντικά κοιτάσματα της περιόδου, και ο χαλκός εξαγόταν από εκεί σε όλη την Ευρώπη. Τα μεταλλεία αυτά ήταν ενεργά από τον 13ο αιώνα, αν και η άνθισή τους παρατηρήθηκε κυρίως τον 15ο και τον 16ο αιώνα. Εκτιμάται πως μεταξύ 1495 και 1546, παρήχθησαν από την εταιρία Fuggers (Γερμανική οικογένεια τραπεζιτών) στην περιοχή Banska Bystrica περίπου 30.000 τόνοι χαλκού και 115 τόνοι αργύρου.

Οι μεταλλωρύχοι από το «Ένα χρήσιμο βιβλίο για τα βουνά» (Ein nutzlich bergbuchleyn), από Ulrich Rülein von Calw, τέλος 15ου αιώνα, κοινόχρηστο αρχείο.

Οι μεταλλωρύχοι της Kutna Hora (Βοημία, Τσεχία), τέλος 15ου αιώνα, κοινόχρηστο αρχείο.

Οι μεταλλωρύχοι της Kutna Hora (Βοημία, Τσεχία), τέλος 15ου αιώνα, κοινόχρηστο αρχείο.

Οι μεταλλωρύχοι της Kutna Hora (Βοημία, Τσεχία), τέλος 15ου αιώνα, κοινόχρηστο αρχείο.

Μεταλλωρύχοι και μεταλλουργοί από την περιοχή St. Anna Altar (Rožňavě, Σλοβακία), αρχές 16ου αιώνα (1513).

Μεταλλωρύχοι και μεταλλουργοί από την περιοχή St. Anna Altar (Rožňavě, Σλοβακία), αρχές 16ου αιώνα (1513).

Μεταλλωρύχοι και μεταλλουργοί από την περιοχή St. Anna Altar (Rožňavě, Σλοβακία), αρχές 16ου αιώνα (1513).

Μεταλλωρύχοι από τον 17ο αιώνα, Εκκλησία Ειρήνης (Swidnica, Πολωνία).

Μεταλλωρύχοι από τον 18ο αιώνα (Mniszkow, Lower Silesia, Πολωνία). Φωτογραφία από T. Stolarczyk.

Μεταλλεία χαλκού στον κόσμο

Περίπου 1000 κοιτάσματα χαλκού είναι γνωστά στον κόσμο, και σήμερα περίπου 300 από αυτά βρίσκονται υπό εκμετάλλευση.

Διακρίνονται τρεις κύριοι τύποι κοιτασμάτων χαλκού με βάση τα γεωλογικά τους χαρακτηριστικά. Ο πιο κοινός τύπος με τη μεγαλύτερη οικονομική σημασία είναι τα κοιτάσματα «Πορφυρικού Τύπου» (Porphyry Cu), τα οποία ανήκουν στην κατηγορία των υδροθερμικών κοιτασμάτων και στα οποία ο χαλκός δεσμεύεται κυρίως στο πλέγμα θειούχων ορυκτών διάσπαρτων εντός διεισδύσεων πυριγενών πετρωμάτων. Τα σημαντικότερα κοιτάσματα αυτού του τύπου βρίσκονται στην Βόρεια και τη Νότια Αμερική, συμπεριλαμβάνοντας την Χιλή (Chuquicamata, El Teniente), το Περού (Cuajone, Toquepala) και το Μεξικό (La Caridad, Cananea).

Ένας άλλος τύπος κοιτάσματος χαλκού αποτελούν τα στρωματόμορφα κοιτάσματα, τα οποία εντοπίζονται εντός ιζηματογενών πετρωμάτων (π.χ. σχίστες, ψαμμίτες, ασβεστόλιθοι, δολομίτες) και το μέταλλο δεσμεύεται στη δομή πυριτικών, ανθρακικών και θειούχων ορυκτών. Το ιδανικό παράδειγμα αυτού του τύπου αποτελούν τα κοιτάσματα που βρίσκονται σήμερα υπό εκμετάλλευση στις θέσεις Lubin, Polkowice και Rudna (Πολωνία), όπως επίσης και τα κοιτάσματα στην αποκαλούμενη «Παλαιά Κοιλάδα Χαλκού» (Leszczyna, Wilkow, Iwiny, Lower Silesia, Πολωνία). Στην «Παλαιά Κοιλάδα Χαλκού» αναφέρονται επίσης κοιτάσματα χαλκού που ανήκουν στον τύπο «Copperbelt Kongo – Zambia».

Άλλοι τύποι κοιτασμάτων χαλκού οικονομικού ενδιαφέροντος αποτελούν τα υδροθερμικά κοιτάσματα συμπαγών θειούχων στο θαλάσσιο πυθμένα (Volcanogenic Massive sulfides-VMS) και τα υδροθερμικά κοιτάσματα από αντικατάσταση σε ανθρακικά πετρώματα (Replacement type). Και στις δύο περιπτώσεις, ο χαλκός ενδομείται σε θειούχα ορυκτά, τα οποία δημιουργούν είτε φλέβες, είτε συμπαγείς μάζες θειούχων ορυκτών. Κοιτάσματα αυτών των τύπων εντοπίζονται σε διάφορα παλαιά μεταλλευτικά κέντρα της Ευρώπης (π.χ. Ιβηρική Χερσόνησος).

Η μεγαλύτερη ανοικτή εκσκαφή στον κόσμο ανήκει στο κοίτασμα Escondida στην έρημο Atacama στη Χιλή. Περίπου το 5% της παγκόσμιας παραγωγής χαλκού παραλαμβάνεται από αυτό το κοίτασμα. Το μεταλλείο Kidd Creek, το οποίο βρίσκεται περίπου 27 km βόρεια του Timmins στο Ontario του Καναδά, αποτελεί το βαθύτερο κοίτασμα χαλκού στον κόσμο. Εκτός από τον χαλκό, στο Kidd Creek παράγονται ψευδάργυρος, άργυρος και ίνδιο (In), με το τελευταίο να βρίσκει εφαρμογή σε ηλεκτρονικά προϊόντα. Μέχρι στιγμής, η εξόρυξη του χαλκού έχει φτάσει σε βάθος 2930 μέτρων.

Χιλή, ανοικτή εκσκαφή μεταλλείου χαλκού Chuquicamata. Αρχεία του μουσείου Χαλκού της Legnica (Πολωνία).

Χιλή, κάτοψη μεταλλείου Salvador. Αρχεία του μουσείου Χαλκού της Legnica (Πολωνία).

Χιλή, μεταλλείο χαλκού Escondida. Η μεγαλύτερη ανοικτή εκσκαφή του κόσμου σύμφωνα www.bhp.com

Εξόρυξη και μεταλλουργία του χαλκού